ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΟ ΔΙΚΑΙΟ ΣΤΗΝ ΚΑΠΠΑΔΟΚΙΑ
-Απόσπασμα από το Βιβλίο του
Κώστα Νίγδελη «Το δίκαιο στη Καππαδοκία»
«Πρόκειται για το σύνολο των
κανόνων Δικαίου οι οποίοι ρυθμίζουν τας σχέσεις αι οποίαι προκύπτουν εκ του
γάμου, της συγγενείας και γενικότερον επ΄ευκαιρία της οικογένειας…Το
οικογενειακόν δίκαιον διαυλακώνεται υπό των ηθικών αρχών καθ΄όλην αυτού την
έκτασιν. Τούτο ήτο αναπόφευκτον αλλά και δεόντως επιβεβλημένον, λόγω της φύσεως
των σχέσεων τας οποίας ρυθμίζει…»
-Στην παρούσα μελέτη, λοιπόν,
θα προσπαθήσουμε να παρουσιάσουμε με τον κατά το δυνατόν καλύτερο τρόπο το
καθεστώς που επικρατούσε, τα ήθη και έθιμα σε όλους τους τομείς-δραστηριότητες
αυτού του δικαίου. Σπεύδουμε μάλιστα να τονίσουμε πως κατείχαν εξέχουσα θέση,
μιας και αναγνωριζόταν η ζωτική τους σημασία όχι μόνο ως θεμελίου της
οικογενείας, της διαιώνισης του ανθρώπινου είδους, αλλά και αυτής της
κοινωνικής διάρθρωσης…(η τελετουργία του παραδοσιακού γάμου ήταν φορτισμένη
πέρα από το γενικότερο επικοινωνιακό χαρακτήρα και με τις ηθικές-κοινωνικές
αξίες της κοινωνίας στην οποία πραγματοποιείται. Να αναφέρουμε για παράδειγμα
την ευγονία, την αρρενογονία, την ευζωία, την κοινωνικοποίηση-εσωτερίκευση των
νέων ρόλων, την τελετουργική ενσωμάτωση της νύφης στην οικογένεια του γαμπρού…)
«Με μία αξιοθαύμαστη
μοναδικότητα, αυτήν της ράτσας, μιας παράδοσης αρχέγονης που ξεκινά από το
«τότε», μη προσδιορισμένης μεν ακριβώς, ούτε καταγεγραμμένης βιβλιογραφικώς
αλλά… αλλά τηρουμένης με θρησκευτική ευλάβεια, με αρχές, κανόνες και τύπους αναλλοίωτους στο διάβα του χρόνου
από όλους συστηματικά και αδιάλειπτα» (Κων/νος
Νίγδελης, Καππαδοκία Δρώμενα Γάμου, Θεσσαλονίκη, Κέντρο Ιστορίας Δήμου
Συκεών, 2009, σελ.13)
Βασικός σκοπός και επιδίωξη:
-Μα η διατήρηση των πολύτιμων,
η ενεργή συμμετοχή της κληροδοτημένης παράδοσης στο εκάστοτε σήμερα, η αποφυγή
αλλοτρίωσης της εθνικής ταυτότητας, η αφομοίωση γνώσεων και αξιών πολλών
γενεών…
-Και το σημαντικότερο.
-Θεωρούσαν τον γάμο ως ένα από
τα κορυφαία γεγονότα της ζωής τους, σημαντικότατο σταθμό από τον οποίο
εκπορεύονταν η χαρά και η ευτυχία, η δημιουργικότητα, η ζωντάνια της ζωής…
Γι΄αυτό και το ονόμαζαν «χαρά»…
1.-Μνηστεία
-Για να γίνουν κατανοητές οι
αντιλήψεις και η επικρατούσα πρακτική, εκεί και τότε, οφείλουμε σε αυτό το
σημείο να επισημάνουμε δύο τρία πράγματα σε σύγκριση με το σήμερα και τις
σχετικές νομοθετικές ρυθμίσεις.
-Έτσι
-Σύμφωνα με το άρθρο 1346 του
Α.Κ. πρόκειται περί μιας συμβάσεως η οποία όμως δεν γεννά αγωγή για εξαναγκασμό
του… Άρα;
Άρα:
-απαιτείται συναίνεση των δύο
μερών προς τούτο για τη σύναψη σύμβασης του αρραβώνα
-απαιτείται ικανότητα προς
δικαιοπραξία
-μπορεί κάποιος εκ των δύο
μερών να υπαναχωρήσει δια μονομερούς δηλώσεως…
Αυτά σε γενικές γραμμές τα
πολύ απλά.
-Τώρα στον υπό εξέταση χώρο τα
πράγματα ήταν κραυγαλέα διαφορετικά και ίσως, ίσως αποτρόπαια, με το μάτι του
σημερινού ερευνητή.
- Συναίνεση λοιπόν
-Μάλλον επρόκειτο για μιάς
άγνωστης λέξεως…
-Η μνηστεία και κατά συνέπεια
ο γάμος ήταν υπόθεση της οικογένειας και όχι των νέων οι οποίοι αδιαμαρτύρητα
θα έπρεπε να «συναινέσουν» εις τας υποδείξεις του πατρός, της μητρός και
ολάκερης της οικογένειας…
-Σε τέτοιο μάλιστα σημείο που
όλα τούτα λάμβαναν χώρα χωρίς ούτε καν της απλής γνώσης από πλευράς της νέας η
οποία ήταν υποχρεωμένη να δεχτεί τα πάντα αδιαμαρτύρητα. Αλλά και του νέου
επίσης που πολλές φορές μάλιστα την έβλεπε μετά τον αρραβώνα και μάλιστα μετά
την ιεροτελεστία του «μεγάλου αρραβώνα», (Σάββας
Χωλόπουλος, ο.π.σελ.285 «Επανελθόντος δε του νέου εις την πατρίδα αυτού
πρώτιστον αυτού μέλημα εστίν ίνα δύο ημέρας
μετά την άφιξη αυτού επισκεφθεί την μέλλουσαν αυτού σύζυγον, για την
λεγομένην σημαδεμένην. Τότε δε αίρει ο
μνηστήρ το κάλυμμα και αποκαλύπτεται,αν έτυχεν άγγελον ή διαβόλου, ως είπεν ευφυής τις σατυριστής»,
βλ. Θανάσης Κωστάκης, Ανακού, Αθήνα
Κ.Μ.Σ. 1963 σελ.158 «Διάλεγαν πρώτα αυτοί την νύφη κι ύστερα το’ λεγαν στον
ενδιαφερόμενο. Όσο για την νύφη αυτή όχι μόνο δεν ρωτιόταν αλλά κάποτε ούτε
είχε ιδεί τον γαμπρό ως τις μέρες που άρχιζαν οι συζητήσεις» και Γ.Μαυροχαλυβίδη ο.π. σελ. 210,
«Εννοείται πως ο γυιός δεν ήτο σε θέση
μα ούτε κ΄επιτρεπόταν να φέρει αντίρρηση στην εκλογή των γονιών του,
πολύ δε περισσότερο δεν χωρούσε αντιλογία από μέρος της κοπέλας στους γονιούς
που την σημάδεψαν. Ο σεβασμός και η
πειθαρχία ήταν απόλυτα») αφού βεβαίως προηγούμενα του φούσκωναν με
επαινετικά και κολακευτικά λόγια που περιέγραφαν εν εκτάσει το κάλλος, τα
προτερήματα αλλά και την περιουσία της κοπελιάς. (Στα «εξελιγμένα χωριά» σύμφωνα με τις
σχετικές μαρτυρίες τα κορίτσια κυρίως «μπορούσαν να διαφωνήσουν με την επιλογή
του πατέρα τους αλλά… με την γνώμη του να επικρατεί πάντοτε»)
Παρατήρηση
-Σπεύδουμε να σημειώσουμε πως
τούτες οι αντιλήψεις άρχισαν να ατονούν
από τα μέσα του 19-ου αιώνα, εξαιτίας του μεταναστευτικού ρεύματος των νέων
προς τις μεγαλουπόλεις και κατά συνέπεια της γνώσης των ευρωπαϊκών δεδομένων.
-Ικανότητα προς
δικαιοπραξία…
-Η οποία φυσικά είχε και
εξακολουθεί ίσαμε τα σήμερα να έχει
σχέση με την ηλικία των δικαιοπρακτούντων.
-Έτσι το πότε ακριβώς έπρεπε
να μνηστευθούν οι νέοι είναι λίγο πολύ κοινό σε όλες τις κοινότητες των ρωμιών
της Καππαδοκίας, εκτός ελάχιστων εξαιρέσεων, οι οποίες βεβαίως υπήρχαν παντού
και πάντοτε. Που φυσικά, οι εξαιρέσεις δηλαδή, αποτελούσαν μια σημαντικότατη
τροφή στο παιχνίδι της κοινωνικής ενημέρωσης, που εκεί και τότε ήταν το άλφα
και το ωμέγα για τους διψασμένους για νέα κατοίκους.
-Ο νέος λοιπόν έπρεπε να είναι
τουλάχιστον δέκα οκτώ χρόνων και άνω,
ενώ η γυναίκα «ώριμη» (δηλαδή η παρουσίαση του βιολογικού κύκλου της
γυναίκας), δηλαδή πάνω από τα δέκα τέσσερα της χρόνια, γιατί σύμφωνα
με τον Φαρασόπουλο «τοιούτοι γάμοι είναι και ώριμοι και καλά τέκνα
προοιωνίζονται»
-Βεβαίως αποκλίνουσες
συμπεριφορές υπήρχαν πάντοτε.
-Έτσι για παράδειγμα στο Μισθί
ή και στα Φλογητά ακόμα, ο νέος ήταν ικανός και έτοιμος για τον γάμο από της
ηλικίας των 14 ή 15 χρονών και ιδιαίτερα η γυναίκα από τα δώδεκά της χρόνια.
-Το πού οφείλεται αυτή η
διαφορά αντιλήψεως εξαρτάται και είναι σε συνάρτηση με τον περιβάλλοντα χώρο
και τις επιρροές που δέχεται η κοινωνία από τους «άλλους». Από το αν η
κοινότητα είναι αμιγώς χριστιανική ή και μικτή, ακόμα και από την αντίληψη πως
έτσι προστατεύεται η κόρη, μιας και σκοπός της ύπαρξης της γυναίκας είναι να γίνει καλή νοικοκυρά
και να κάμει καλά και γερά παιδιά.
-Επίσης και ενδεχόμενα το πλέον αξιοπερίεργο.
-Στα παλιά βεβαίως χρόνια και
για λόγους εν πολλοίς αδιευκρίνιστους έως και σήμερα, γίνονταν παιδικά
αρραβωνιάσματα-Μπεσίκ κερτμεσί (Μπεσίκ ή Πεσίκ κερτμεσί, δηλαδή εγκοπή ή χάραγμα της
κούνιας), δηλαδή το σημάδεμα σε νηπιακή ηλικία και μάλιστα από την
κούνια. Σπάνια μεν αλλά έχουν καταγραφεί. Φυσικά με την παρουσία του Ιερέα, τις
σχετικές του ευχές, αλλά και την αφαίρεση ολίγων τριχών από την κεφαλή της
κόρης… τις οποίες τυλιγμένες ως φυλακτό κρατούσε η μέλλουσα πεθερά μέχρι την
ενηλικίωση και επισημοποίηση του «πρόχειρου» αρραβώνα.
-Από πλευράς της κόρης, πάλι,
υπήρχε πάντοτε η υποχρέωση να βρίσκεται τοποθετημένος ψηλά στην κούνια της
μεταξύ των άλλων ο χρυσός σταυρός του πενθερού της.
-Στο Ζιντζί-Ντερέ μάλιστα,
αλλά και στα Φλαβιανά της Καππαδοκίας, ήταν πρέπουσα συνήθεια, «…όταν οι γονείς συνδέοντο φιλικώς
ηρραβώνιζον τα παιδιά των, ενώ ακόμη ήσαν βρέφη, εγκόπτοντες οι μεν γονείς του
άρρενος νηπίου την κούνιαν του θήλεος, οι δε του θήλεος την κούνια του
άρρενος…»
-Κατά την άποψή μας τέλος
τούτος ο θεσμός, δηλαδή των παιδικών αρραβωνιασμάτων και όλων των παραλλαγών
του, είχε να κάμει εκτός των άλλων και με την ενίσχυση της φιλίας μεταξύ των
οικογενειών της τοπικής κοινωνίας…
Λοιπά απαραίτητα στοιχεία του αρραβώνα
-η υποχρεωτική παρουσία του
Ιερέα της κοινότητος σε όλες τις εκδηλώσεις της μικρής «χαράς»… αλλά και ο σχετικός έλεγχος της
νομιμότητας τον οποίο εξετάσουμε παρακάτω (να μην είναι συγγενείς, να γίνεται με την θέληση και
χωρίς βία, η τήρηση των σχετικών διαδικασιών κ.λ.π.).
-η καταγραφή του γεγονότος
στον οικείο Κώδικα και κατά συνέπεια η έμμεση παρουσία της κοινότητας.
Καταγραφή η οποία περιελάμβανε τα συμβαλλόμενα μέρη, την ημερομηνία τελέσεως
του αρραβώνα, τις χρηματικές ρήτρες ακύρωσης, τον χρόνο τέλεσης του μυστηρίου
του γάμου…
-η ύπαρξη τελεσίδικου χρόνου
διάρκειας της μνηστείας. Που απλά υπηρετούσε την επιθυμία όλων για επίσπευση
των διαδικασιών οι οποίες θα οδηγούσαν προς το επιθυμητό αποτέλεσμα, τη
δημιουργία δηλαδή οικογένειας, παιδιών κ.λ.π.
- Ο οποίος χρόνος σε ορισμένες
κοινότητες επιβαλλόταν-προσδιοριζότανε και γραπτά υπό τη Δαμόκλειο σπάθη
κάποιων απαράβατων προθεσμιών.
-Είναι σαφέστατη, για
παράδειγμα, η διάταξη του άρθρου 163 του Κώδικα της Κοινότητος της Μαλακοπής
σύμφωνα με την οποία:
«Εν τη καταγραφή του συνοικεσίου ορίζεται
συγχρόνως ότι αμφότερα τα μέρη
αναλαμβάνουσι την υποχρέωσιν ότι τελέσωσι τον γάμον μετά παρέλευσιν
κατ΄ανώτατον όριον ενός έτους συνωδά τοις
Ιερείς κανόσι της εκκλησίας ημών και ότι υποχρεούται εν περιπτώσει
ακυρώσεως του προικοσυμφώνου εξ΄υπαιτιότητος του ενός μέρους να αποζημιώσωσιν
την Σχολήν και το έτερον μέρος δια ποσού όπερ καθορίζεται κατά τας περιστάσεις
υπό της Εφορίας…(Σημ. Αν και σπανιότατα εν τούτοις συνέβαινε και τούτο το γεγονός.
Ιδιαίτερα μάλιστα από τους ξενιτεμένους νέους των οποίων την καρδιά έκλεβαν
καθημερινά οι σειρήνες των μεγαλουπόλεων αλλά και η αποκτηθείσα ελευθερία. Σε
κάθε περίπτωση, άγραφος νόμος, τηρούνταν
όλα τα καθώς πρέπει και αρμόζει προσχήματα, όπως η επιστροφή των δωρηθέντων,
φιλικά, χωρίς φωνές, απειλές και κατάρες.)
-Είναι γνωστές επίσης οι
σχετικές επιστολές του πατρός Παϊσίου, επισκόπου της περιοχής, προς τους
υφισταμένους του Ιερείς. Δι΄αυτών επισημαίνονται και καυτηριάζονται οι
παραβιάσεις των σχετικών κανόνων της εκκλησίας, ιδιαίτερα μάλιστα αυτών που
είχαν σχέση με τους βαθμούς συγγένειας, αλλά και της τυπικής νόμιμης
διαδικασίας του αρραβώνα.
-Για καλύτερη κατανόηση του
θέματος παραθέτουμε σχετικά αποσπάσματα… με την υπόδειξη πως πρόκειται για μια
άλλη εποχή και άλλους τόπους.
«Προς όλους τους ευσεβείς
Ιερείς, Πνευματικούς και Εξάρχους της Επαρχίας μας
και
φιλόπονους Επιτρόπους των Αγίων Εκκλησιών
-Μολονότι σας έχουμε παραγγείλει επανειλημμένα και στη γλώσσα μας
σχετικά με τον κανονισμό τέλεσης του αρραβώνα… πληροφορηθήκαμε τις ημέρες αυτές
ότι σε κάποια μέρη οι Ιερείς και οι Πνευματικοί, είτε από έλλειψη νοημοσύνης είτε, ας πούμε, από έλλειψη ευλάβειας,
είτε ακόμη από ραθυμία δεν έδωσαν την απαιτούμενη προσοχή… έδειξαν μεγάλη
αδιαφορία με συνέπεια να προκαλούνται ζημιές…
-Κάθε Ιερέας οφείλει να προσέχει, να επαγρυπνεί και να ελέγχει από
καιρό σε καιρό τα ανύπαντρα αγόρια και κορίτσια της ενορίας του.
-Σε περίπτωση που το αγόρι ή το κορίτσι ενός ενορίτη πρόκειται να
αρραβωνιαστεί, πρέπει να ενημερωθεί πρώτα ο ίδιος και να εξακριβώσει την ηλικία
του νέου ή της νέας… έπειτα να εξετάσει την τυχόν συγγένεια τόσο από την πλευρά
του βαπτίσματος όσο από την πλευρά του αίματος και αγχιστείας. Αν βρεθεί περίπλοκη οφείλει είτε
με γράμμα του σε μας είτε σε άμεση συνεννόηση μαζί μας ή με τους αντιπροσώπους μας
να ζητήσει τι ακριβώς ορίζει ο νόμος.
-Αν η νέα είναι δώδεκα ετών και ο νέος δέκα πέντε και θέλουν με
ευχαρίστησή τους τον αρραβώνα, τότε καταχωρείται στον Κώδικα ότι την τάδε ημερομηνία
ο γυιός του τάδε αρραβωνιάστηκε την κόρη του δεινά.
-Όσοι αρραβώνες πραγματοποιήθηκαν χωρίς να τηρηθούν οι διατάξεις που
αναφέραμε, έγιναν πρόξενοι πολλών αμαρτιών, φιλονικιών ανάμεσα στους χριστιανούς
μας και κομματισμού. Τα πράγματα σας είναι γνωστά…
-Μερικοί που πήραν και έδωσαν την υπόσχεση του αρραβώνα χωρίς να
εξετάσουν την νομιμότητά του, αποδείχτηκαν κατόπιν ότι ήσαν παράνομοι με
αποτέλεσμα να γεννηθούν διχόνοιες. Άλλοι πάλι που αρραβωνιάστηκαν χωρίς
μάρτυρες αλλά μόνο με τη μεσολάβηση των γυναικών, βρέθηκαν μπροστά στο
φαινόμενο να ισχυρίζεται η μία πλευρά πως ο αρραβώνας έγινε δίχως την
συγκατάθεσή της για να ζητήσουν την διάλυσή του. Συνέπεια η αμαρτία…»
Λύση
του αρραβώνα
-Βεβαίως σήμερα τα πράγματα
είναι απλά… «Δεν επιθυμώ να συνεχίσουμε…» και τέλος. Όμως εκεί και τούτο το
γεγονός αφενός μεν θεωρείτο απαράδεκτο ως πράξη, αντιβαίνουσα σε όλους του
κανόνες της ηθικής, αλλά αφετέρου προκαλούσε και σκανδάλιζε τον κοινωνικό
περίγυρο. Που η κατακραυγή του, η πίεση του «σωστού», επενεργούσαν καταλυτικά
και αποτρεπτικά… Αλλά και το σεβαστό ποσό της αποζημίωσης που επιβαλλότανε, για
παράδειγμα, σύμφωνα με τα άρθρα 163 και 164 του Κανονισμού της Κοινότητας της Μαλακοπής.
Πρακτική την οποίαν εφάρμοζαν σχεδόν όλες οι Κοινότητες της περιοχής
περιλαμβάνοντας στα σχετικά συνυποσχετικά χρηματικές ρήτρες. Αντιγράφουμε
λοιπόν ένα τέτοιο συνυποσχετικό.
«Επειδή ο εξ΄Ανακού Πολύκαρπος Ελευθερίου πρόκειται να συζευχθεί μετά της
εξ ιδίας κώμης Αικατερίνης Ελευθερίου, δια τούτο οι γονείς των ειρημένων μελλόνυμφων
εξαιτούσι παρά της εφοροδημογεροντίας τον περί της τελετής επισήμου αρραβώνος
και μετέπειτα του Ιερού Στεφανώματος. Η σεβαστή εφοροδημογεροντία παρατηρήσασα
ότι ουδέν κώλυμα θρησκευτικόν και αντιβαίνον προς του ιερούς κανόνας της εκκλησίας
υπάρχει προς σύζευξιν των άνωθι μελλονύμφων και κατά το υπό ημερομηνία 15
Ιουνίου 1903 πρακτικόν ορίσασα ποινήν χρηματική (10) δέκα οθωμανικών λιρών πληρωθησομένην
εις το ταμείο της Ιεράς εκκλησίας Ανακού εκ μέρους εκείνου όπερ εν τω μέλλοντι
προ της τελέσεως του Ιερού Στεφανώματος θέλει τολμήσει να διαλύσει τον ιερόν δεσμόν
του Αρραβώνος και λαβούσα εγγυητάς περί της πληρωμής της άνωθεν χρηματικής
ποινής δέκα οθωμανικών λιρών εκ μέρους μεν του μελλονύμφου ο πατήρ αυτού κ.
Ελευθέριος Μιχαήλ εκ μέρους δε της μελλόνυμφης ο εξ΄Ανακού κ. Κωνσταντίνος Στεφάνου,
παρέδωσε την ζητηθείσα άδειαν τοις ιερεύσι περί της τελέσεως του ιερού
αρραβώνος. Οι ειρημένοι εγγυηταί υπογράφουν ομολογούσιν ότι αναδέχονται την
πληρωμή της εκ δέκα λιρών χρηματικής ποινής εάν αθετήσει το έτερον των
αρραβωνιζομένων μερών τον ιερόν δεσμόν του αρραβώνος.
Όθεν και εις ένδειξην
τη 18 Οκτωβρίου 1903
Οι μάρτυρες Οι
ιερείς Οι εγγυηταί
-Βεβαίως και σχεδόν πάντοτε ο
αρραβώνας κατέληγε στον γάμο.
-Απόσπασμα από το Βιβλίο του
Κώστα Νίγδελη «Το δίκαιο στη Καππαδοκία» που ψηφιοποίησε ο ΣταύροςΑνθόπουλος
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου