Θρακιώτικα Δωδεκαήμερα.

Στην Θράκη, με το μακραίωνο πολιτισμικό και ιστορικό παρελθόν, οι γιορτές του Δωδεκαημέρου, τα Χριστούγεννα, η πρωτοχρονιά και τα Φώτα, είχαν ανέκαθεν ένα άρωμα μιας αρχέγονης ελληνικότητας, που στηρίζεται στην πολιτισμική συνέχεια του Ελληνισμού, όπως αυτή έμπρακτα παρατηρείται στα έθιμα του κύκλου του χρόνου...
 Γράφει ο Μ. Γ. Βαρβούνης

-Στην Θράκη, με το μακραίωνο πολιτισμικό και ιστορικό παρελθόν, οι γιορτές του Δωδεκαημέρου, τα Χριστούγεννα, η πρωτοχρονιά και τα Φώτα, είχαν ανέκαθεν ένα άρωμα μιας αρχέγονης ελληνικότητας, που στηρίζεται στην πολιτισμική συνέχεια του Ελληνισμού, όπως αυτή έμπρακτα παρατηρείται στα έθιμα του κύκλου του χρόνου. -Ορισμένες τέτοιες εορταστικές εθιμικές μορφές θα μας απασχολήσουν εδώ, ως μία προσπάθεια πολιτισμικής αυτογνωσίας στα δύσκολα χρόνια της παγκοσμιοποίησης, που συνεχώς μας ωθούν σε ενοποιημένες μορφές έκφρασης και ομαδικής δημιουργίας. -Στα θρακώτικα κάλαντα των Χριστουγέννων η Παναγία εμφανίζεται στην πιο ανθρώπινη στιγμή της, να κοιλοπονά για να γεννήσει τον Χριστό και να ζητά την μαμή για να την ξεγεννήσει, όπως κάθε απλή γυναίκα, καθώς και η ίδια η Θεοτόκος ήταν. Έντονη είναι στην Θράκη η αντίληψη της διαβατήριας αξίας των Χριστουγέννων, που αποτελούν πύλη προς μια νέα χρονική περίοδο. -Είναι γνωστό ότι κοντά στην χριστιανική γιορτή τοποθετείται το προαιώνιο ορόσημο του χειμερινού ηλιοστασίου, που ήταν χρονολογική αρχή ήδη για τις πρώτες ανθρώπινες κοινωνίες. Στο ρωμαϊκό κράτος το έτος άρχιζε την πρώτη Μαρτίου, ενώ το 153 π.Χ. για πρώτη φορά οι ανώτατοι άρχοντες ανέλαβαν το αξίωμά τους την 1η Ιανουαρίου. Οι χριστιανοί ως αρχή του χρόνου θεωρούσαν όμως την 6η Ιανουαρίου, οπότε γιόρταζαν και την γέννηση του Χριστού την πνευματική, δηλαδή την βάπτισή του. -Μόλις το 354 μ.Χ. διαχωρίστηκε η γέννηση από την επιφάνεια του Χριστού και η πρώτη τοποθετήθηκε στις 25 Δεκεμβρίου. Έτσι, οι τρεις μεγάλες γιορτές του Δωδεκαημέρου συνδέονται και ως προς το ότι κάθε μία ήταν κάποτε αρχή του έτους, κάτι που με σαφήνεια αντανακλάται και στα ανάλογα λαϊκά έθιμα. -Την παραμονή των Χριστουγέννων ζύμωναν τα χριστόψωμα και έστρωναν το βράδυ τελετουργικό τραπέζι, με εννέα ειδών νηστίσιμα φαγητά, που τα θύμιαζαν με το υνί του αρότρου και τα στόλιζαν με αναμμένα κεριά. -Πρωταγωνιστούσε στην τελετή ο πατέρας, αρχηγός της πατριαρχικής οικογένειας της Θράκης, που αποτέλεσε το κύτταρο για την ανάπτυξη του παραδοσιακού πολιτισμού, αλλά και του εθνικού φρονήματος των Ελλήνων της περιοχής.  -Έντονη είναι στην Θράκη η αντίληψη ότι το χτύπημα ή το άγγιγμα με χλωρό και θαλερό κλαδί μεταδίδει στους ανθρώπους υγεία, χαρά και ευτυχία. Είναι το γνωστό «σούρβισμα», που οι Θρακιώτες τα τελούν και στις τρεις μεγάλες γιορτές του Δωδεκαημέρου, σε μία προσπάθεια, αρχέγονη στην βάση της, για μετάδοση στους ανθρώπους της γονιμοποιού δυνάμεως της φύσης. -Έχουμε εξαιρετικά ενδιαφέρουσες περιγραφές από το Σιμιτλί της Ραιδεστού για το στόλισμα του χριστόψωμου με ξηρούς καρπούς και φρούτα, και για την ιερή συμβολική δύναμη που του απέδιδαν, κρεμώντας το στα εικονίσματα όλο το Δωδεκαήμερο, για να το καταναλώσουν στην γιορτή των Φώτων. Τα φαγητά του χριστουγεννιάτικου τραπεζιού πρέπει να είναι εννέα ειδών, ενώ μαντεύματα εξάγονται και από τον καιρό, αφού οι Θρακιώτες πίστευαν ότι όσο πιο πολλά ήταν τα χριστουγεννιάτικα χιόνια, τόσα περισσότερα θα ήταν τα εισοδήματα το καλοκαίρι, σε έναν συνδυασμό πρωτόγονης μετεωρολογικής παρατήρησης και καλοχρονιάς. -Το πρωΐ της πρωτοχρονιάς τα παιδιά, στα περίχωρα της Αδριανούπολης, «σούρβιζαν» στα σπίτια, ευχόμενα: «Σούρβα, σούρβα, γερό κορμί, γερό σταυρί. Σαν ασήμι, σαν κρανιά και την χρον’ γούλα γεροί και καλόκαρδοι». Όλες οι επιδιώξεις του παραδοσιακού ανθρώπου, συνοψισμένες σε μία ευχή, για υγεία, αγάπη, ευτυχία και καλή σοδειά. -Μαντεύματα και καλοτυχίσματα γίνονται επίσης και με την πρωτοχρονιάτικη πίτα, την βασιλόπιτα. Έτσι, στον Σκοπό της Θράκης έβαζαν στην πίτα νόμισμα, κλαδί κρανιάς και άχυρο. Όποιος έβρισκε το νόμισμα θα έπαιρνε σπίτι, το κλωνί κρανιάς, αμπέλι και το άχυρο χωράφια, σε μία προσπάθεια μαντευμάτων για το μέλλον, που απασχολούν ακόμη τον άνθρωπο, παρά την μεγάλη τεχνολογική και επιστημονική του πρόοδο. -Από την γενική ευωχία δεν μπορούν να εξαιρεθούν οι νεκροί κάθε οικογένειας. Έτσι, στην Σκόπελο της Θράκης έβαζαν στο πρωτοχρονιάτικο τραπέζι και «πολυσπόρια», κόλλυβα δηλαδή, τα οποία οι παρακαθήμενοι πετούσαν με τα χέρια προς την πόρτα του σπιτιού, ευχόμενοι για υγεία και πλούσια σοδειά. Στην επίσημη ώρα της έναρξης μιας νέας χρονικής περιόδου, ο παραδοσιακός άνθρωπος επικαλείται ακόμη και τους νεκρούς προγόνους του, τους χθόνιους δαίμονες, να τους έχει συμμάχους και εξευμενισμένους συμπαράστες στον αγώνα της σκληρής καθημερινότητας. -Εξάλλου, για τους ίδιους σκοπούς, στη Στενήμαχο είχαν καθιερώσει τα αμοιβαία τελετουργικά κτυπήματα με βέργα κρανιάς, κλωνάρι ελιάς, σκιλλοκρομμύδα ή σιδερένιο εργαλείο, για τα οποία έγινε και παραπάνω λόγος. -Τέλος, τα Φώτα οι Θρακιώτες αγίαζαν τα νερά του οικισμού τους και του περιβάλλοντος φυσικού χώρου (βρύσες, λίμνες και ποτάμια), αλλά και τα σπίτια και τις κάθε είδους εγκαταστάσεις τους, με την αγιαστική και καθαρτική δύναμη του «αγιασμού». Στην Μεσημβρία μάλιστα έπλεναν στην θάλασσα τα εικονίσματα του σπιτιού και τα εργαλεία της δουλειάς, σε μία τελετή που θυμίζει τα «πλυντήρια» των αρχαίων Αθηναίων, οπότε έπλεναν με θαλασσινό νερό το άγαλμα της Αθηνάς στο Φάληρο, για να το καθαρίσουν από κάθε ρύπο και να ανανεώσουν, συμβολικά και τελετουργικά, την δύναμή του. -Στην Αίνο έκαναν περιφορά των εικονισμάτων μέσα στον οικισμό, και στην επιστροφή στο ναό στέκονταν στα στασίδια, όπου ο «νουνός» του Σταυρού της προηγούμενης χρονιάς τους μοίραζε κρέας και κουλούρια, σε ένα των οποίων υπήρχε μικρός ασημένιος σταυρός. Όποιος τον έβρισκε έπρεπε την επόμενη χρονιά, ως «νουνός» να θυσιάσει βόδι για να φιλέψει τους χωρικούς και να φτιάξει και τα ανάλογα κουλούρια. -Στο Σιναπλί, μετά τον αγιασμό, έβαζαν τον παπά σε αμάξι, τον πήγαιναν σε βρύση έξω από το χωριό και τον έλουζαν «για ντη γεια και το μπερεκέτ», ή έλουζαν κάποιον μεταμφιεσμένο σε ιερέα, ενώ κατόπιν ο παπάς του χωριού τους παρέθετε πανηγυρικό τραπέζι. Ο Γ. Α. Μέγας μάλιστα, πέρα από τις σατιρικές προεκτάσεις του πράγματος, βρίσκει εδώ κατάλοιπα από την ρωμαϊκή εορτή των Σατουρναλίων, αφού είναι γνωστό ότι ο παραδοσιακός πολιτισμός της Θράκης, αρχέγονος και θαλερός, διασώζει πολλές φορές επιβιώσεις από αρχαίες εθιμικές μορφές, γι’ αυτό και είναι μοναδικός, όπως η ελληνική λαογραφία τον καταγράφει και τον μελετά. -Στο Τσακήλι οι νουνοί έστελναν στους αναδεξιμιούς τους το «φωτίκι», ένα σπάγκο με φρούτα και ξηρούς καρπούς, με ένα κερί πάνω, για να έχει υγεία και να μεγαλώσει γρήγορα το παιδί. «Βρεξούδια», έθιμα δηλαδή σχετικά με την εξαγνιστική δύναμη του νερού, έχουμε και στην Σκόπελο αλλά και στην Πέτρα της Ανατολικής Θράκης. Το έθιμο του τελετουργικού καταβρέγματος φαίνεται ότι ήταν διαδομένο σε ολόκληρο τον θρακικό χώρο. έτσι, στην Αγχίαλο έβρεχαν τους νιόπαντρους στην θάλασσα, και κατόπιν τους οδηγούσαν να φιλήσουν το χέρι των γονιών και των πεθερικών τους, με την ευχή: «Να ζήστε, έτη πολλά να σας δωκ’ ο Θεός παιδιά». -Τέλος, στην Στενήμαχο σήκωναν ψηλά τα αγόρια και έκαναν το «αξίωμα», τους επευφημούσαν δηλαδή ρυθμικά με το «άξιος, άξιος», για να έχουν στην ζωή τους αξιοσύνη, σαν τον άγιο Ιωάννη τον πρόδρομο. Όσα παραπάνω αναφέρθηκαν αποτελούν ψήγματα μόνο της μεγάλης θρακικής παράδοσης. Αγροτική περιοχή η Θράκη, διατήρησε τον Ελληνισμό και την ορθοδοξία του, με εμμονή στην γλώσσα και στην παράδοσή μας. ανάλογος ήταν και ο δωδεκαημερίτικος εορτασμός των μεγάλων χριστουγεννιάτικων γιορτών, με έμφαση στις πανάρχαιες ανθρώπινες ανάγκες, την υγεία, την ευτυχία και την καλή σοδειά.  -Μέσα στις οικογένειές τους, οργανωμένοι σε κοινότητες και ενορίες, οι Θράκες διατήρησαν τα έθιμά τους, και μαζί και την εθνική τους ταυτότητα. Γι’ αυτό σήμερα οι Έλληνες της Θράκης είναι από τα πιο ζωντανά και τα πλέον δυναμικά κομμάτια του Ελληνισμού, αφού στηρίζονται στις μεγάλες αξίες της ορθοδοξίας και της λαϊκής παράδοσης. -Όσο κι αν νέες πολιτισμικές μορφές μας κατακλύζουν καθημερινά, όσο κι αν από την δύση και την ανατολή καταφθάνουν σειρήνες αλλοτριωτικές με παγκοσμιοποιημένα μηνύματα, τα Δωδεκαήμερα στην Θράκη έχουν το δικό τους ιδιαίτερο άρωμα. Ένα άρωμα που θυμίζει την πολιτισμική μας παράδοση, ακόμη κι αν πολλά έθιμα έχουν πια ξεχαστεί, που ανακαλεί στην μνήμη μας έναν Ελληνισμό πορευόμενο στο χρόνο με βαθιές ρίζες και απεριόριστες προοπτικές. Για μια ακόμη φορά, στον τομέα της διαχείρισης της πολιτισμικής μας κληρονομιάς, η Θράκη μας δείχνει τον δρόμο. Μ. Γ. Βαρβούνης

http://www.xronos.gr/